شبانه‌روزی (مکان)
خوابگاه مسافری یا مسافرخانه (به انگلیسی: Hostel) که میتوان آن را مهمانپذیر جوانان نیز نامید نوعی مکان اقامتی اجاره‌ای است که مهمانان آن بیشتر بصورت گروهی در اتاقها یا سالنهای بزرگ اقامت می‌کنند. معمولاً هر مهمان دارای یک تخت است که در یک اتاق مشترک با تعداد دیگری از میهمانان قرار گرفته است. معمولاً امکانات بهداشتی (حمام و توالت) و نیز آشپزخانه در بیرون از اتاقها قرار دارند و بصورت اشتراکی مورد استفاده قرار می‌گیرند. شبانه روزی ها، بیشتر مورد استفاده جوانان گردشگر و مسافران معروف به بک پکر (گردشگر کوله‌پشتی) قرار می‌گیرند. از این رو در استرالیا و نیوزلند به این مکانها بک پکر backpackers گفته می‌شود.
اتاقهای چهارتخته، شش تخته و هشت تخته از انواع رایج اتاقهای موجود در شبانه‌روزی‌ها هستند. معمولاً اتاقها و سالنهای با ظرفیت بیشتر را خوابگاه می‌گویند که گاه می‌تواند بیش از بیست تخت داشته باشد. برخی مهمانپذیرهای شبانه‌روزی دارای اتاقهای یک تخته و دو تخته و یا اتاقهای دارای امکانات مستقل نیز هستند.
در ایران
در ایران به مکانهای اقامتی ارزان قیمت شبانه روزی، مهانخانه، مهمانپذیر و نیز مسافرخانه گفته می‌شود. در نیمه اول قرن چهاردهم خورشیدی، ساخت مسافرخانه‌های ارزانقیمت در شهرهای مختلف ایران گسترش یافت و در شهرهای مختلف این مکانها، در میادین اصلی شهر، دروازه‌های ورودی و نیز در مجاورت گاراژهای مسافرتی ساخته شدند. در دهه‌های اخیر، علاقه بیشتری به ساخت و اقامت در هتل به وجود آمده است. به همین دلیل، بسیاری از مسافرخانه‌های قدیمی تغییر کاربری داده اند. در دوره‌های قدیمی تر، کاروانسراها نقش مهمانخانه را بر عهده داشته اند.
ویژگی‌ها
شبانه‌روزی ها، معمولاً ارزان قیمت‌ترین مکانهای اقامتی مسافرتی به حساب می‌آیند. هزینهٔ نگه داری از آنها در مقایسه با هتل‌ها ناچیز است و خدمات آنها نیز ابتدایی است. بهداشت ناکافی از مشکلات عمومی این مکانها به حساب می‌آیند. علاوه بر آن، خطر دزدی از وسایل شخصی در این مکانها زیاد است شبانه روزی ها، بیشتر مورد استفاده جوانان گردشگر و مسافران معروف به بک پکر (گردشگر کوله‌پشتی) قرار می‌گیرند.
زائرسرا
زائرسَرا نوعی مکان اقامتی است که بیشتر در نزدیکی امامزادهها و اماکن مذهبی بنا می‌شود. شهرهای مذهبی مانند مشهد و قم دارای تعداد زیادی زائر سرا هستند. زائرسراها ممکن است همانند هتل دارای اتاقها و سوئیت‌های مجزا باشند. اما معمولاً چون مورد استفاده گروهی کاروانهای زیارتی قرار می‌گیرند دارای خوابگاههای گروهی با تختخواب یا بدون تختخواب هستند.
کاروانسرا
کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهـی سفر مـی کنند. و سرای، به معنـی خـانـه و مکان. هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است.
ساده تر از همه چنین میتوان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می‌دهد و بزرگ‌ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان‌هایی واقع شده‌اند که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند. در پشت آنها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده است. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.
پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را میتوان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم نمود و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست. پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل اشتهار بیشتر کاروانسراها به کاروانسرای شاه عباسی می دانند. هر چند که ممکن است آن کاروانسرا بازسازی شده کاروانسراهای پیش از صفویه باشد. از جمله کاروانسراهایی که در دوره صفویه ایجاد شده است، میتوان کاروانسرای شاه عباسی کرج را نام برد که این کاروانسرا در زمان شاه سلیمان صفوی و بین سالهای ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ احداث گردیده است.
کاروانسرا
کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده است را رباط می‌گفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته است نوع سومی نیز وجود داشته که به آن سابات می‌گفتند سابات در اصل سایه بان و یا سایه باد بوده است یعنی سایه بانی در مسیر باد، سابات در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته وکوتاه مدت و بیشتر برای استراخت در روز ساخته می‌شده و فقط طاق یا ایوانی بوده است بدون در و پناهگاه بعضی از ساباتها دارای آب انبار نیز بوده‌اند و بعضی دیگر فاقد آب انبار بوده و تنها سایه بان بوده است. به‌نظر می‌رسد کلمه رباط نیز واژه‌ای فارسی باشد و نه عربی ممکن است رباط عرب شده ره بان یا ره پات باشد. راه بان یا ره پات همچم خانه راه است. آذر پات و آذرپاتگان هم از این ریشه بوده است. چنانچه کلمات عربی رهبان ربان و رهنامج نیز از راه فارسی گرفته شده است. در عربی محلی کلمه کاریان به معنی خانه‌های سرراهی و موقتی نیز از کاروان گرفته شده است. کاروان امروزه یک کلمه بین‌المللی است و در بیشتر زبانها وجود دارد در عربی قیروان و کراوان هم گفته می‌شود.
سرپناه در سفر
نیـاز انسان بـه سرپـنـاه ومأمـن، نـه تـنها در سراگاه بلکه در سفـر هم از روزگار باستان مـورد تــوجـه بـوده است. درایـران زمین، درگـذشته بسیار دورآثـار ومظاهری از این گونـه بـناها واستراحتگاه‌های بین راه دیــده مـی شـود کـه بسیاری از آنـها را مـی تــوان از نظـر شـیـوه ساختمانی از شاهکارهای معماری وهنـری عصر خـود بـه حساب آورد. احـداث کاروانسرا در منطقه سابقه‌ای بسیار طـولانـی داشته وساخت آن در جـاده هـای کاروانـی بـه منظور استراحت و سرپـنـاه، در ادوار مخـتـلف بـویـژه دوره اســـلامـــی، از اهمـیـت خـاصــی بـرخـوردار بـوده است.
کاروانسرا در دوره اسلامی
در این دوره، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک وتنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برونشهـری و در مراکز اقتصادی وراسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برونشهری با ویژگیهای متفاوت کار بردی احداث شدند. نمـونـه‌های بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها که در سرزمین پـهناور إیـران از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف وبا توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.
باتوجه به این تنوع وزیبائی است که بسیاری از محققان وصاحب نظران هنـرمـعـمـاری، کاروانسراهـای ایـران را مهمـتـریـن نشانـه پـیـروزی و موفقیت معـمـاری ایـران بـه شمـار آورده واستـاد کاران ایـرانـی را در ایجـاد این گونه بنـاها مبتکر و پـیشقدم دانسته‌اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فـراوانـی بـوده و شایسته مطالـعـه‌ای گسترده است.
بسا که طـی قرون سپـری شده، کاروانسراهای درونشهری و برونشهری کـه بارانداز واستراحـتگـاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمـور آن روزگـاران بـه شمـار می‌آمـده، محـل تعاطـی و تعامل انـدیشه هـا وتبـادل وتقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختـلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها وانـدیشه هـای گـونـاگـون، تـأثـیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.
در آغاز به قدرت رسیدن اعراب، کشور رونق بازرگانی خود را از دست دادو راهسازی و ساختمانهای وابسته به آن به دست فراموشی سپرده شد و رباط و کاروانسراها اعتبار پیشین خود را از دست دادند. سلسله‌هایی چون آل بویه، سامانیان و آل زیار بناهای کاروانسرایی عام‌المنفعهٔ متعدد بنا کردند. در زمان به قدرت رسیدن سلجوقیان راه‌های جدید پدید آمد و برای آسایش کاروانیان کاروانسراهایی ساخته شد.
شخصی به نام ابوالحسنی محمد ابن ماه بسیاری از این رباط‌ها را ساخته است. بخصوص در نواحی شرقی ایرانو. مسیر حرکت جادهٔ ابریشم که مهمترین آنها«رباط چاهه» یا «رباط ماهی» خوانده می وشد رباط ماهی در ۶۶ کیلومتری شرق شهر مشهد واقع شده است و به صورت چهار ایوانی بنا گردیده و از مهمترین یادگارهای دوره غزنوی می‌باشد.
از جمله زیباترین کاروانسراهای این دوره رباط شرف در جادهٔ مشهد سرخس با پلان چهار ایوانی و تزئینات بسیار زیبای آجر کاری و کاشیکاری و رباط کریم با پلان چهار ایوانی در جادهٔ شهریار باشد. همچنین رباط غرب در شهر بابک (جادهٔ شیراز- کرمان) که با سنگ و خشت ساخته شده است. کاروانسرای رابط شرف یکی از بناهای کلیدی معماری اسلامی به شمار می‌رود و در معماری ایران نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. رعایت دقیق و همه‌جانبهٔ تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی، ساخت و به کارگیری طرح‌های آجر چینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها، تاق‌ها و تاقچه‌ها و گنبدها عناصر هستند که این کاروانسرای شاه را به یک عمارت قصرگونه شبیه می‌کنند.
انواع کاروانسراها
به طور کلی میتوان کاروانسراها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم کرد:
کاروانسراهای درون شهری
کاروانسراهای برون شهری
از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در درجه اول کاروانسراهای ایران را میتوان به گروه‌های زیر تقسیم بندی نمود:
کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.
کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس.
کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران.
گروه آخر از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند.
۱:کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده‌است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.
۲::کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراهای پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده‌است. تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می‌باشد. از نمونه‌های زیبای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز، بنارویه جاده جهرم - لار است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.
۳:کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها میتوان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.
۴:کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده‌اند و از آنها عموماً برای اصظبل استفاده می‌شده‌است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران.
۵:کاروانسراهای چهار ایوانی:در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌است.
۶:کاروانسراها با ظرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه‌های ۱ - ۵ اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.
keywords : جوان مکانیک،سایت جوان مکانیک،مقالات مفید
خوابگاه مسافری یا مسافرخانه (به انگلیسی: Hostel) که میتوان آن را مهمانپذیر جوانان نیز نامید نوعی مکان اقامتی اجاره‌ای است که مهمانان آن بیشتر بصورت گروهی در اتاقها یا سالنهای بزرگ اقامت می‌کنند. معمولاً هر مهمان دارای یک تخت است که در یک اتاق مشترک با تعداد دیگری از میهمانان قرار گرفته است. معمولاً امکانات بهداشتی (حمام و توالت) و نیز آشپزخانه در بیرون از اتاقها قرار دارند و بصورت اشتراکی مورد استفاده قرار می‌گیرند. شبانه روزی ها، بیشتر مورد استفاده جوانان گردشگر و مسافران معروف به بک پکر (گردشگر کوله‌پشتی) قرار می‌گیرند. از این رو در استرالیا و نیوزلند به این مکانها بک پکر backpackers گفته می‌شود.
اتاقهای چهارتخته، شش تخته و هشت تخته از انواع رایج اتاقهای موجود در شبانه‌روزی‌ها هستند. معمولاً اتاقها و سالنهای با ظرفیت بیشتر را خوابگاه می‌گویند که گاه می‌تواند بیش از بیست تخت داشته باشد. برخی مهمانپذیرهای شبانه‌روزی دارای اتاقهای یک تخته و دو تخته و یا اتاقهای دارای امکانات مستقل نیز هستند.
در ایران
در ایران به مکانهای اقامتی ارزان قیمت شبانه روزی، مهانخانه، مهمانپذیر و نیز مسافرخانه گفته می‌شود. در نیمه اول قرن چهاردهم خورشیدی، ساخت مسافرخانه‌های ارزانقیمت در شهرهای مختلف ایران گسترش یافت و در شهرهای مختلف این مکانها، در میادین اصلی شهر، دروازه‌های ورودی و نیز در مجاورت گاراژهای مسافرتی ساخته شدند. در دهه‌های اخیر، علاقه بیشتری به ساخت و اقامت در هتل به وجود آمده است. به همین دلیل، بسیاری از مسافرخانه‌های قدیمی تغییر کاربری داده اند. در دوره‌های قدیمی تر، کاروانسراها نقش مهمانخانه را بر عهده داشته اند.
ویژگی‌ها
شبانه‌روزی ها، معمولاً ارزان قیمت‌ترین مکانهای اقامتی مسافرتی به حساب می‌آیند. هزینهٔ نگه داری از آنها در مقایسه با هتل‌ها ناچیز است و خدمات آنها نیز ابتدایی است. بهداشت ناکافی از مشکلات عمومی این مکانها به حساب می‌آیند. علاوه بر آن، خطر دزدی از وسایل شخصی در این مکانها زیاد است شبانه روزی ها، بیشتر مورد استفاده جوانان گردشگر و مسافران معروف به بک پکر (گردشگر کوله‌پشتی) قرار می‌گیرند.
زائرسرا
زائرسَرا نوعی مکان اقامتی است که بیشتر در نزدیکی امامزادهها و اماکن مذهبی بنا می‌شود. شهرهای مذهبی مانند مشهد و قم دارای تعداد زیادی زائر سرا هستند. زائرسراها ممکن است همانند هتل دارای اتاقها و سوئیت‌های مجزا باشند. اما معمولاً چون مورد استفاده گروهی کاروانهای زیارتی قرار می‌گیرند دارای خوابگاههای گروهی با تختخواب یا بدون تختخواب هستند.
کاروانسرا
کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهـی سفر مـی کنند. و سرای، به معنـی خـانـه و مکان. هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است.
ساده تر از همه چنین میتوان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می‌دهد و بزرگ‌ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان‌هایی واقع شده‌اند که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند. در پشت آنها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده است. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.
پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را میتوان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم نمود و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست. پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل اشتهار بیشتر کاروانسراها به کاروانسرای شاه عباسی می دانند. هر چند که ممکن است آن کاروانسرا بازسازی شده کاروانسراهای پیش از صفویه باشد. از جمله کاروانسراهایی که در دوره صفویه ایجاد شده است، میتوان کاروانسرای شاه عباسی کرج را نام برد که این کاروانسرا در زمان شاه سلیمان صفوی و بین سالهای ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ احداث گردیده است.
کاروانسرا
کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده است را رباط می‌گفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته است نوع سومی نیز وجود داشته که به آن سابات می‌گفتند سابات در اصل سایه بان و یا سایه باد بوده است یعنی سایه بانی در مسیر باد، سابات در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته وکوتاه مدت و بیشتر برای استراخت در روز ساخته می‌شده و فقط طاق یا ایوانی بوده است بدون در و پناهگاه بعضی از ساباتها دارای آب انبار نیز بوده‌اند و بعضی دیگر فاقد آب انبار بوده و تنها سایه بان بوده است. به‌نظر می‌رسد کلمه رباط نیز واژه‌ای فارسی باشد و نه عربی ممکن است رباط عرب شده ره بان یا ره پات باشد. راه بان یا ره پات همچم خانه راه است. آذر پات و آذرپاتگان هم از این ریشه بوده است. چنانچه کلمات عربی رهبان ربان و رهنامج نیز از راه فارسی گرفته شده است. در عربی محلی کلمه کاریان به معنی خانه‌های سرراهی و موقتی نیز از کاروان گرفته شده است. کاروان امروزه یک کلمه بین‌المللی است و در بیشتر زبانها وجود دارد در عربی قیروان و کراوان هم گفته می‌شود.
سرپناه در سفر
نیـاز انسان بـه سرپـنـاه ومأمـن، نـه تـنها در سراگاه بلکه در سفـر هم از روزگار باستان مـورد تــوجـه بـوده است. درایـران زمین، درگـذشته بسیار دورآثـار ومظاهری از این گونـه بـناها واستراحتگاه‌های بین راه دیــده مـی شـود کـه بسیاری از آنـها را مـی تــوان از نظـر شـیـوه ساختمانی از شاهکارهای معماری وهنـری عصر خـود بـه حساب آورد. احـداث کاروانسرا در منطقه سابقه‌ای بسیار طـولانـی داشته وساخت آن در جـاده هـای کاروانـی بـه منظور استراحت و سرپـنـاه، در ادوار مخـتـلف بـویـژه دوره اســـلامـــی، از اهمـیـت خـاصــی بـرخـوردار بـوده است.
کاروانسرا در دوره اسلامی
در این دوره، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک وتنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برونشهـری و در مراکز اقتصادی وراسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برونشهری با ویژگیهای متفاوت کار بردی احداث شدند. نمـونـه‌های بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها که در سرزمین پـهناور إیـران از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف وبا توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.
باتوجه به این تنوع وزیبائی است که بسیاری از محققان وصاحب نظران هنـرمـعـمـاری، کاروانسراهـای ایـران را مهمـتـریـن نشانـه پـیـروزی و موفقیت معـمـاری ایـران بـه شمـار آورده واستـاد کاران ایـرانـی را در ایجـاد این گونه بنـاها مبتکر و پـیشقدم دانسته‌اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فـراوانـی بـوده و شایسته مطالـعـه‌ای گسترده است.
بسا که طـی قرون سپـری شده، کاروانسراهای درونشهری و برونشهری کـه بارانداز واستراحـتگـاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمـور آن روزگـاران بـه شمـار می‌آمـده، محـل تعاطـی و تعامل انـدیشه هـا وتبـادل وتقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختـلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها وانـدیشه هـای گـونـاگـون، تـأثـیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.
در آغاز به قدرت رسیدن اعراب، کشور رونق بازرگانی خود را از دست دادو راهسازی و ساختمانهای وابسته به آن به دست فراموشی سپرده شد و رباط و کاروانسراها اعتبار پیشین خود را از دست دادند. سلسله‌هایی چون آل بویه، سامانیان و آل زیار بناهای کاروانسرایی عام‌المنفعهٔ متعدد بنا کردند. در زمان به قدرت رسیدن سلجوقیان راه‌های جدید پدید آمد و برای آسایش کاروانیان کاروانسراهایی ساخته شد.
شخصی به نام ابوالحسنی محمد ابن ماه بسیاری از این رباط‌ها را ساخته است. بخصوص در نواحی شرقی ایرانو. مسیر حرکت جادهٔ ابریشم که مهمترین آنها«رباط چاهه» یا «رباط ماهی» خوانده می وشد رباط ماهی در ۶۶ کیلومتری شرق شهر مشهد واقع شده است و به صورت چهار ایوانی بنا گردیده و از مهمترین یادگارهای دوره غزنوی می‌باشد.
از جمله زیباترین کاروانسراهای این دوره رباط شرف در جادهٔ مشهد سرخس با پلان چهار ایوانی و تزئینات بسیار زیبای آجر کاری و کاشیکاری و رباط کریم با پلان چهار ایوانی در جادهٔ شهریار باشد. همچنین رباط غرب در شهر بابک (جادهٔ شیراز- کرمان) که با سنگ و خشت ساخته شده است. کاروانسرای رابط شرف یکی از بناهای کلیدی معماری اسلامی به شمار می‌رود و در معماری ایران نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. رعایت دقیق و همه‌جانبهٔ تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی، ساخت و به کارگیری طرح‌های آجر چینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها، تاق‌ها و تاقچه‌ها و گنبدها عناصر هستند که این کاروانسرای شاه را به یک عمارت قصرگونه شبیه می‌کنند.
انواع کاروانسراها
به طور کلی میتوان کاروانسراها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم کرد:
کاروانسراهای درون شهری
کاروانسراهای برون شهری
از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در درجه اول کاروانسراهای ایران را میتوان به گروه‌های زیر تقسیم بندی نمود:
کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.
کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس.
کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران.
گروه آخر از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند.
۱:کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده‌است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.
۲::کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراهای پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده‌است. تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می‌باشد. از نمونه‌های زیبای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز، بنارویه جاده جهرم - لار است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.
۳:کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها میتوان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.
۴:کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده‌اند و از آنها عموماً برای اصظبل استفاده می‌شده‌است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران.
۵:کاروانسراهای چهار ایوانی:در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌است.
۶:کاروانسراها با ظرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه‌های ۱ - ۵ اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.
keywords : جوان مکانیک،سایت جوان مکانیک،مقالات مفید
